Zatrucia alimentarne rozwijają się po wniknięciu do przewodu pokarmowego pszczół i czerwia trującego pokarmu, głównie spadzi, nektaru i pyłku. Rzadziej występują zatrucia solą kuchenną oraz zatrucia wywołane przez toksyny, które uwalniają się w trakcie namnażania grzybów. Zatrucia alimentarne występują sezonowo, co wiąże się z okresem kwitnienia i spa- dziowania roślin. Przebiegają one z reguły w formie ostrej lub przewlekłej i powodują silne osłabienie lub śmierć całej rodziny. Natężenie objawów chorobowych zależy od etiologii zatruć, wielkości dawki oraz czasu eksponowania owadów na zatruty pokarm. Najbardziej podatne na zatrucia alimentarne są pszczoły nielotne, szczególnie karmicielki, mniej podatne pszczoły zbieraczki. Wyjątek stanowi zatrucie nektarem, przy którym chorują i zamierają głównie zbieraczki. W przypadku zatruć pyłkami roślin i spadzią, masowo choruje i zamiera również czerw. Zatrucie spadzią. Zatrucie spadzią (czerniawka spadziowa) rozwija się po spożyciu spadzi i powoduje masowe padanie pszczół i czerwia. W większości przypadków przebiega w formie ostrej i dotyczy pszczół zbieraczek, karmicielek i czerwia. Natomiast zatrucia miodami spadziowymi, a zwłaszcza miodami nektarowymi z domieszką spadzi, przebiegają z reguły w formie chronicznej. Choroba występuje sezonowo, w okresie spadziowania drzew i krzewów, niekiedy i roślin zielnych, w porze gdy ustala się ciepła pogoda (koniec czerwca, wrzesień). W przypadku zimowania rodzin na miodach spadziowych, zatrucie występuje w drugiej połowie zimy lub na przedwiośniu. Etiologia. Trujące działanie większych ilości spadzi lub miodów spadziowych jest spowodowane: nadmierną zawartością składników mineralnych (powyżej 1,0%), dużą zawartością melecytozy (średnio około 20%) i dekstryn, mniejszą w porównaniu do miodu zawartością monosacharydów, działaniem toksycznym rafinozy i melibiozy, zanieczyszczeniem grzybami nektarowymi, glonami i bakteriami (Micr. pyogenes, Camodium salicinum). Patogeneza. Pod wpływem substancji toksycznych zawartych w spadzi i miodach spadziowych występuje koagulacja błony perytroficznęj, zwyrodnienie i postępująca martwica komórek nabłonka jelita środkowego i zwiększenie przepuszczalności ściany jelita. W konsekwencji do hemocelu przenikają produkty trawienia, rafinoza i melibioza zawarte w spadzi, drobnoustroje i ich jady, co prowadzi do zaburzeń pH i stężenia składników mineralnych hemolimfy oraz posocznicy. U zatrutych owadów występuje porażenie mięśni tułowia i nóżek, u matki zwyrodnienie rurek jajnikowych. U pszczół zimujących na miodach spadziowych na skutek zwiększonego zapotrzebowania na wodę występuje niepokój i szybkie podniesienie temperatury kłębu, co pociąga za sobą czerwienie matki. Duża zawartość niestrawnych składników pokarmowych w spadzi przyczynia się do szybkiego przekroczenia progowego obciążenia odbytnicy i w konsekwencji biegunki. Przebieg choroby. W okresie zbioru spadzi zatrucia występują przede wszystkim u zbieraczek, które padają w ciągu 2÷3dni. Choruje również czerw odkryty mający 3÷5 dni oraz karmicielki. W trakcie zimowli choroba mą przebieg przewlekły. Pszczoły padają z reguły w drugiej połowie zimy lub wczesną wiosną. Zazwyczaj biegunka poprzedza śmierć zimującej rodziny. Objawy choroby. Zatrucia mniejszego stopnia uchodzą często uwadze pszczelarza. Przy przebiegu lekkim, zatrute pszczoły nie różnią się od pszczół zdrowych. Natomiast przy ciężkim zatruciu pszczoły tracą owłosienie (pszczoły małe, czarne, połyskujące), wydzielają niemiłą woń, tracą zdolności lotne i spadają z deseczki wylotowej na ziemię przed ulem. Odwłoki pełzających pszczół są rozdęte, powalane rzadkim kałem, języczek wysunięty, skrzydełka powykręcane. Ostatnia para nóżek bywa porażona i przylega do tułowia. Przewód pokarmowy padłych pszczół wypełnia ciemnobrązowa, ciemnoniebieska lub czarna półpłynna treść. Zatruty czerw ginie zazwyczaj mając 3÷5 dni. Jest on szybko usuwany z ula przez robotnice. Zimujące rodziny, w których występuje zatrucie miodem spadziowym, wydzielają nieprzyjemny zgniły zapach. Dennicę pokrywa z reguły warstwa martwych pszczół. Ciemnobrązowe plamy kału pokrywają wewnętrzne ściany ula, plastry oraz deseczkę wylotową. Rozpoznanie choroby. W rozpoznaniu choroby należy uwzględnić: sezonowe występowanie choroby, objawy kliniczne, zmiany makroskopowe w wypreparowanym przewodzie pokarmowym (półpłynna ciemna zawartość przewodu pokarmowego) oraz obecność spadzi lub miodów spadziowych w plastrach. Miody spadziowe mają zabarwienie od białego do ciemnobrunatnego lub brunatnozielonkawego, większość ma jednakże zabarwienie ciemne, często z szarawym odcieniem i słaby aromat. Miody nektarowo-spadziowe odznaczają się zazwyczaj przyjemnym smakiem i aromatem. Rozpoznanie różnicowe. W przypadku podejrzenia zatrucia spadzią należy wykluczyć: biegunkę pszczół, chorobę zarodnikowcową, zatrucia środkami chemicznymi oraz wirusowy paraliż pszczół. Leczenie. Postępowanie lecznicze zależy od pory roku, w której wystąpiły objawy zatrucia. W lecie polega ono na usunięciu z ula miodu spadziowego, podkarmianiu rodziny przez kilka dni sytą lub syropem cukrowym z dodatkiem 200÷300 tys. jm penicyliny krystalicznej/1 oraz zasiatkowaniu wylotów na 2÷3 dni, zaś przy masowym spadziowaniu roślin wskazane jest przeniesienie pasieki na inne tereny. W zimie zaleca się podawanie rodzinie osłodzonej przegotowanej wody do picia oraz wymiana pokarmu w okresie pierwszych oblotów. Zapobieganie. Aby zapobiec zatruciu spadzią, należy: codziennie podawać rodzinom, w okresie spadziowania, wodę, w ilości 0,5 1/pień, wywieźć pasiekę na tereny, gdzie nie występuje masowo spadziowanie, zimowanie pszczół na zapasach wolnych od domieszki spadzi. Badanie toksykologiczne. Do badań przesyła się kilka próbek miodu z rodzin najsilniejszych. Wykrywanie spadzi polega na badaniu organoleptycznym (ciemne zabarwienie, smak karmelu lub melasy, mniejsza rozpuszczalność w ślinie, mniejsza słodycz i większa ciągliwość w porównaniu do miodu nektarowego) oraz wykrywanie spadzi próbą alkoholową lubwapienna. Zatrucie nektarem. Występuje głównie u pszczół zbieraczek po spożyciu nektaru roślin trujących dla pszczół. Zatrucie nektarem pojawia się w okresie nektarowania roślin trujących, zwykle po ochłodzeniach, deszczach lub suszy i występuje na ograniczonym obszarze. Etiologia. Przyczyną zatruć są występujące w nektarze roślin trujące alkaloidy, glukozydy, alkohole wielowodorotlenowe oraz cukry o działaniu antagonistycznym w stosunku do glukozy i fruktozy. Alkaloidy i glukozydy jako jady cytoplazmatyczne powodują zaburzenia w cyklach przemian w organizmie. Mannoza, laktoza, galaktoza i ramnoza obecne w nektarze niektórych roślin, po przedostaniu się do jelita środkowego i wniknięciu do hemocelu obniżają poziom glukozy i fruktozy w hemolimfie, co w efekcie prowadzi do zaburzeń w przemianach węglowodanów. Zatrucia może wywoływać nektar następujących roślin: różanecznika żółtego (Rhododendron flavus – andromedotoksyna), różanecznika wschodniego (Rhododendron kotschyi – andromedotoksyna), bagna zwyczajnego (Ledum palustre – ledol, erikolin), ciemiężyc (Verdtrum — protoweratryna, protoweratrydyna, pseudojerwina), wilczomleczy (Euphorbia), ostrożni ki (Delphinium consolidata), psianki czarnej (Solanum nigrum solaceina, soianeina, sola-v/ nina), wawrzynka (Daphnae pontica), kasztanowca (Aesculus hippocastanum – eskulina), starca strzałkowego (Senetio saggitattus — pochodne hydroksypytolizyny), oraz w niektórych latach lipy srebrzystej (Tilia tomentosa) i szerokólistnej (Tilia platyphyllos). Przebieg. Ostre zatrucia powodują padanie jedynie pszczół zbieraczek w pobliżu roślin trujących lub na drodze do ula. Przy łagodnym przebiegu zatrucia trujący nektar jest przynoszony do ula. Na pożytek nektarowy wylatuje więcej zbieraczek, co przyczynia się do masowego zatrucia zbieraczek oraz pszczół nielotnych nektarem złożonym w ulu. Objawy choroby. Zatrucia występują pod koniec maja i w czerwcu. Chore pszczoły tracą zdolności lotne, tworzą skupiska na ziemi lub na źdźbłach trawy przed ulem. Występuje rozdęcie i drżenie odwłoka, skrzydełek, nóżek i czułków. Martwe pszczoły można znaleźć w pobliżu roślin trujących, na drodze do ula, przed ulem oraz w jego wnętrzu. Najczęściej mają one podkurczony odwłok i wysunięty języczek. Zatrucie występuje przez około 15÷20 dni. Leczenie. Z chwilą wystąpienia objawów zatrucia wskazane jest podkarmienie rodziny syropem cukrowym (1:1). Przy masowym zatruciu chore owady należy przesiedlić do zapasowego ula i przetrzymać w temperaturze 20÷25°C. Zapobieganie. Zatrucia nektarem można uniknąć przez wysiewanie roślin miododajnych obficie nektarujących, tak żeby okres ich kwitnienia zbiegał się z nektarowaniem roślin trujących.
